ویروس کرونا در بازار!
در ابتدای مطلب توصیه میکنم که حتما مستند زیر را دانلود فرمایید:
کرونا بهانه‌ای برای تغییر فراهم کرده است و موجب می‌شود تا تحولاتی که در آینده قرار بود رخ دهد زودتر اتفاق بیفتد. بر اثر کرونا، صنعت تجارت آسیب بیشتری می‌بیند. حوزه بهداشت و درمان و حوزه صنعت شهرسازی مدرن نیز تحت تأثیر کرونا خیلی توسعه پیدا می‌کنند.مجموعه‌ای از کسبوکارها نیز از بین خواهند رفت.افزون براین، به دلیل اینکه در سیستم مجازی، گردش مالی نیز به صورت مجازی است بنابراین شعب بانک‌ها و مؤسسات تغییر می‌کنند و تغییر ماهیت می‌دهند.جهانگری و گردشگری نیز تغییر خواهد کرد و توسعه توریسم سلامت و توریست در قرنطینه را خواهیم داشت؛ ویزاهای چند منظوره کم شده و توریسم هدفمند، درمانی و تحقیقاتی جای خود را به توریسم باز و مسافرت‌های چند منظوره می‌دهد. در آینده کشاورزی توسعه بیشتری خواهد داشت. احتمالاً در فضای بین‌المللی نیاز به تامین منابع غذایی بیشتر خواهد شد؛ بنابراین کشاورزی پررونق می‌شود. آی‌تی و خدمات مخابرات و پست نیز رونق دوباره‌ای خواهند گرفت.
بحران کرونا چالش بزرگی برای کسب و کار‌ها ایجاد کرده است؛ تعداد زیادی از کسب و کار‌های خرد را ورشکست کرده و کسب و کار‌های بزرگ را نیز از رونق انداخته است. همچنین موجب تحول در شکل و سبک برخی از کسب و کار‌ها در دوران کرونا شده است، چنانچه برخی توقف فعالیت و تعطیلی و تعدادی با به کارگیری ظرفیت فضای مجازی، دورکاری و گاه کاهش نیروی انسانی به مقابله با شرایط بحرانی رفتند. اما این همه ماجرا نیست. به نظر می‌رسد داستان تحول در کسب و کار‌ها داستانی ادامه‌دار است، برای بررسی این تحولات به گفتگو با جلال مرادی آینده‌پژوه و پژوهشگر نشستیم تا فصل جدید کسب و کار‌ها را پس از کرونا ورق بزنیم.
کرونا چه تحولاتی در شکل و سبک کسب و کار‌ها ایجاد می‌کند؟
هر تحولی را که احتمالا موجب تغییر در جامعه شود نباید نادیده گرفت. همچنین ما باید از منظر منطقه‌ای، بین‌المللی و شرایط استراتژیکی کشورمان و همچنین محلی به موضوعات نگاه کنیم. پیش از کرونا، خیلی از تحلیلگران گذار از عصر تکنولوژی به عصر پساالکترونیک و شبکه‌های مجازی را نوید داده بودند. یعنی کسبوکارها با دیدگاه بسیار باز و کمترین دخالت انسان مواجه می‌شوند. مثل سیستم‌های بلاک‌چین که تمام اطلاع‌رسانی‌ها از طریق کسب و کار و شبکه‌های مجازی انجام می‌شود.
در ایران هم چندین موج آن را شاهد بودیم. موج اول آن، مال‌ها، حضور فروشگاه‌ها و مجموعه‌ها در یک ساختمان و حذف شدن سیستم کسب‌وکار‌های محلی و مغازه‌ای بود. اول با موبایل و تلویزیون و بعد نوبت به فست فود‌ها و و سوپرمارکت‌ها و خدمات سرویس‌دهی اینترنتی رسید که حتی با وجود مقاومت شهرداری‌ها و تاکسی‌رانی‌ها، شبکه‌های مجازی، تاکسی سرویس‌ها و خدمات آنلاین توانستند نمود تحولات در حوزه سرویس‌دهی باشند. اما کرونا بهانه‌ای برای تغییر فراهم کرده است. کرونا موجب می‌شود تا تحولاتی که در آینده قرار بود رخ بدهند؛ زودتر اتفاق بیفتند. اگر ضرورت داشت پروتکل‌هایی تغییر کنند، ولی مقاومت می‌شد حالا تغییراتش جلو انداخته می‌شود.
در این باره باید به نظرات بین‌المللی هم رجوع کرد. افرادی مثل رابین نیلبت، رئیس اندیشکده چتم‌هاوس می‌گویند احتمال دارد جهانی شدن به تاخیر بیفتد. به این معنا که ما به توسعه خدمات خود در گستره جهانی می‌اندیشیدیم و وجهه ناسیونالیسم مارک‌گرایی و برندگرایی از بین رفته بود، اما کسب‌وکار‌های جدید ترجیح می‌دهند کمتر از حمل و نقل استفاده کنند و احتمالاً محیط منطقه‌ای خود را مدنظر قرار بدهند مثلاً بخش‌های خیلی مهم مثل صنایع تولیدی و صنعت توزیع کالا‌های اساسی بیشتر ترجیح می‌دهند به‌جای گستره دنیا بر منطقه خود تمرکز کنند.
همچنین کیشور محبوبانی، عضو ارشد موسسه پژوهشی آسیا متعلق به دانشگاه ملی سنگاپور می‌گوید احتمال اینکه دایره قدرت از غرب به شرق بیاید هست، چون جوامع شرقی یک‌دست‌تر و کمتر دموکرات هستند. از این‌رو، احتمال دارد که سیاست‌های یک‌حزبی تقویت شود که برای کسبوکارها حس بدی را ایجاد می‌کند.
همچنین طبق نظرات ارائه شده، کسب و کار‌ها در محیط بین‌المللی به سود پایین‌تر و ثبات بیشتر توجه خواهند کرد. یعنی برای ارائه خدمات خوب و به‌روز ناگزیر از دادن سرویس بیشتر برای ترغیب افراد هستند. این در میان کسب و کار‌هایی که رقابت دارند دیده می‌شود. مثلا در کسب‌وکار‌های جدید مثل فضای مجازی و سرویس‌های آنلاین مسافربری، چون رقابت شفافی و هزینه کمتر دارند فرصت بیشتری در این باره وجود دارد.
علاوه بر این، بر مبنای نظریه‌های بین‌المللی، پروتکل‌ها و قواعد بین‌المللی سخت‌تر می‌شود یعنی اگر تا پیش از این، کسب‌وکار‌های قدیمی خود را مقید نمی‌دانستند که قواعد بین‌المللی و اصول و دستورالعمل‌ها را به‌صورت منطقه‌ای و محلی یا کشوری استفاده کنند از این پس ناگزیر به تبعیت هستند.
در همین اواخر وقتی سازمان بهداشت جهانی در دعوای جدید آمریکا و چین، بین آنها قرار گرفت از سوی آمریکا تهدید به قطع بودجه از سوی این کشور شد. اگر آمریکا این کار را بکند کشور‌های دیگر نیز بودجه این سازمان را قطع می‌کنند. این نشان می‌دهد که ما در دنیایی قرار داریم که هر اتفاقی در هر نقطه از آن بیفتد بازتابی در سایر نقاط دنیا خواهد داشت. به این اثر پروانه‌ای می‌گویند؛ بنابراین همین اثر پروانه‌ای باعث می‌شود که در شرایط جدید به دستورالعمل‌ها بیشتر توجه بکنیم. در این شرایط سرمایه‌گذاری‌ها خیلی مهم است و کسب‌وکار‌هایی که قدرت تغییر یا انطباق‌پذیری بالایی در این شرایط دارند سود می‌کنند. بعضی از شرکت‌ها در زمان کرونا و پس از آن موفقیت‌های مالی بسیار بالایی را کسب می‌کنند. پس کسب‌و‌کاری ناموفق است که خود را با شرایط تطبیق ندهد. این مجموعه‌ای از نظریه‌های بین‌المللی بود.
در حیطه ملی و منطقه‌ای شاهد چه بازخوردی خواهیم بود؟
ما در ایران کسب و کار‌هایی پر توسعه چندانی را نداریم. صنعت و تجارت ما برمبنای تجربه سنتی بازرگانان سنتی و سیستم بازار اداره شده و می‌شود. توسعه در اینجا بر مبنای این است که فرد انبارداری می‌کند و در زمانی که به سوددهی برسد محصولش را فوراً می‌فروشد. کسب‌کار‌ها به این طریق مدیریت می‌شود انجام هر کاری تا زمانی که سودی برای فرد نداشته باشد به تأخیر می‌افتد. اما با افزایش سیستم دیجیتال و آنلاین در کسبوکارها و افزایش رقبا باید رویکرد اخلاق محورانه مورد توجه قرار گیرد. ما نمی‌توانیم به بهانه سود بیشتر مثلاً جوجه‌های یک‌روزه را معدوم کنیم یا محصول‌مان را تا زمان افزایش قیمت انبار کنیم.
کرونا چه تأثیری بر این روند دارد؟
این تأثیر را باید در چند حالت بررسی کرد. نخست، ما را مجبور به تبعیت از دستورالعمل‌های بین‌المللی می‌کند. دومین حالت، شفافیت و قدرت انطباق‌پذیری مدیران خلاق رو می‌طلبد. یعنی در این شرایط هر آن احتمال دارد موقعیتی پیش بیاید که قدرتمندانه و سریع واکنش بدهیم تا خط تولید ما متناسب با نیاز کار کند.
سوم اینکه احتمالاً بالای شصت درصد از کسب‌وکار‌های ایران نیاز به تأخیر و تعطیلی خواهند داشت. پس متأسفانه شاهد بیکاری گسترده یا تغییر گردش مالی و سرمایه‌گذاری مالی خواهیم بود. در این شرایط احتمالاً خیلی از افرادی که سال‌ها از طریق بنگاه‌داری یا ملاکی کسب و کار خود را داشتند و از طریق اجاره دادن مغازه‌ها درآمد کسب می‌کردند بواسطه افزایش استفاده از سیستم مجازی و فروشگاه‌های آنلاین از جامعه مصرف‌کننده به جامعه سرمایه‌گذار برمی‌گردند. به عبارت دیگر مجبور به تغییر کاربری می‌شوند و پول خود را به اقتصاد برمی‌گردانند که این به نفع ماست.
خیلی از املاک هم که به بهانه سود تجاری شدن مورد استفاده قرار نمی‌گرفتند حالا آزاد می‌شوند. پس ما فرصت پیدا می‌کنیم احتمالا در صنعت پیشرفته شهری، مدرن‌تر به موضوع فکر کنیم و فضای سازمان‌دهی شده تری را در اختیار کسب و کار شهرسازی قرار دهیم. چون خیلی از کسبوکارها مجازی می‌شوند و کسب و کار‌هایی کهنه و قدیمی و دارای چندین نفر نیرو حذف می‌شوند دولت و متولیان شهری باید آنها را جذب بکند تا وارد کار‌های بی‌فایده نشوند.
این احتمال نیز وجود دارد افراد برای راه‌اندازی کسب‌وکار کوچک خود همچون کارگاه یا یک آرایشگاه ناگزیر از گرفتن وام‌های سنگین و گاهی برای جبران این بدهکاری‌ها مجبور به گرفتن نزول یا وام‌های خارج از عرف، شوند. این فرصتی برای تصاحب دارایی‌های خرد این افراد ایجاد می‌کند؛ بنابراین اگر بانک‌ها و دولت برنامه‌ریزی درستی نداشته باشند حتی احتمال سوءاستفاده بانک‌ها از این افراد وجود دارد. این کسب‌وکار‌های کوچک باید تحت مشاوره قرار بگیرند. کسب‌وکار‌هایی با نیروهای جوان و دارای سرمایه‌های زیر صد میلیون یا دویست میلیون باید از طریق فروش سهام تولیدی‌ها یا راه‌اندازی استارتاپ‌ها یا مشاوره حوزه تجاری‌سازی یا حوزه راه‌اندازی کسبوکارها به‌صورت تعاونی یا کسب‌وکار‌های جدید؛ حمایت شوند. باید صاحبان و نیروهای انسانی این کسبوکارها و سرمایه‌شان را با مشورت و حمایت ترغیب کرد تا به امید سوددهی در دام تبلیغات افراد، سازمان یا مؤسسات برنامه‌ریزی‌شده‌ای نیفتند.
بعد از این، همچنین توسعه و محدوده خدمات با احتیاط شروع می‌شود. به عبارت دیگر، احتمالاً کسب‌وکار‌های محلی و مجازی رونق می‌گیرد و افراد در محدوده منطقه خود شروع به کار می‌کنند. حتی کشور‌ها حول‌وحوش دو یا سه سال طول می‌کشد تا به هم اعتماد کنند.
با ذکر مصادیق، بحث را روشن‌تر کنید اینکه چه باید کنیم؟
مثلاً شاید حوزه جهانگردی خیلی تغییر کند و با احتیاط بیشتر و حتی با پروتکل‌های بیشتری ادامه بدهد. ما باید با دستورالعمل‌های جدید بین‌المللی تطبیق پیدا کنیم و کسبوکارها و سیستم‌های بنگاه‌داری جدید را یاد بگیریم. سیستم سنتی تجارتِ حاجی بازاری هم باید تغییر کند و سیستم مدیریت و انعطاف پذیرانه‌تری ایجاد شود که مدیران کارآمدتر و تحصیل‌کرده دارای نگرش بین‌المللی و آگاه به مسئله بر صدر آن قرار بگیرند. سیستم‌های کسب و کار کوچک باید از طریق استارتاپ‌ها و تعاونی‌های مجازی و مجموعه‌های چندمنظوره طراحی شده در شهر‌ها به کار گرفته شوند.
سیستم شهرسازی باید بتواند محیط‌های خالی از سکنه و تجارت را با قیمت‌گذاری و برنامه‌ریزی مناسب به‌صورت مشارکتی و سریع تغییر ماهیت بدهد و از مغازه‌های حجره‌ای و کوچک به محیط‌های باز و مجموعه‌های چندمنظوره تبدیل کند. این چشم‌اندازی است که برای کسب‌وکار آینده می‌توان ترسیم کرد.
از نظر شما کدامیک از حوزه‌های کسب‌وکار بیشترین آسیب را از کرونا می‌بینند؟
صنعت تجارت آسیب بیشتری می‌بیند. همچنین حوزه‌هایی که با انسان‌ها و محیط فیزیکی سروکار دارند مثلاً کسب‌وکار‌های کوچک مانند آرایشی و بهداشتی و مجموعه‌هایی که به نیروی انسانی نیاز خواهند داشت؛ آسیب‌پذیری بیشتری خواهند داشت. حوزه بهداشت و درمان و حوزه صنعت شهرسازی مدرن نیز تحت تأثیر کرونا خیلی توسعه پیدا می‌کنند و ما مجبوریم از این‌ها بیشتر صحبت بکنیم.
مجموعه‌ای از کسبوکارها نیز از بین خواهند رفت مانند کسب‌وکار‌های سنتی آموزشی، چون آموزش به لحاظ سنتی کارآمدی خود را از دست خواهد داد و احتمال دارد که در آینده بیشتر با جامعه معلمان و مدرسان بیکار، مواجه شویم و روبات‌ها و سیستم مجازی جایگزین آنها خواهند شد.
افزون براین، به دلیل اینکه در سیستم مجازی، گردش مالی نیز به صورت مجازی است بنابراین شعب بانک‌ها و مؤسسات تغییر می‌کنند و احتمالاً از شعبه- بانک‌ها تغییر ماهیت بدهند. شاید در آینده بانک‌ها به شکل موجود وجود نداشته باشند. یعنی هر عامل مداخله‌گری در گردش مالی مجازی خواهد بود که به این هم باید اندیشیده شود.
جهانگری و گردشگری نیز تغییر خواهد کرد و توسعه توریسم سلامت و توریست در قرنطینه را خواهیم داشت. اینکه توریست تنها به مناطقی محدود و با هدف مشخص مثلا استراحت می‌رود؛ بنابراین شرکت‌های جهانگردی در کار خود تجدیدنظر‌هایی می‌کنند، ویزاهای چند منظوره کم شده و مثلا ممکن است یک توریست فقط اجازه پیدا کند تا به یک منقطه خاص برود؛ بنابراین توریسم هدفمند، درمانی و تحقیقاتی جای خود را به توریسم باز و مسافرت‌های چند منظوره می‌دهد.
صنعت و نظارت بر آن، شهرسازی‌های مدرن و بهداشت و درمان نیز اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند. در آینده کشاورزی توسعه بیشتری خواهد داشت. احتمالاً در فضای بین‌المللی نیاز به تامین منابع غذایی بیشتر خواهد شد؛ بنابراین کشاورزی پررونق می‌شود. آی‌تی و خدمات مخابرات و پست رونق دوباره‌ای خواهند گرفت. ما فکر می‌کردیم مرگ پست فرارسیده است، اما با کسب‌وکار‌های مجازی شاهد توسعه حمل‌ونقل مدرن‌تری خواهیم بود که توجه کشور‌ها را می‌طلبد.
میزان تغییرات کسبوکارها در سطح جهانی و محلی یکی است و آیا کسبوکارها در کشور‌های توسعه نیافته یا کمترتوسعه‌یافته‌ای، چون ایران به یک اندازه از کرونا تاثیر می‌پذیرند؟
تجربه تاریخی قحطی سال ۱۹۱۸-۱۹۲۱ میلادی نشان داد که در شرایط بحرانی، کالا‌های اساسی ارزش بیشتری از طلا دارند. یعنی وقتی پای نیاز‌های اساسی وسط باشد کالا‌های اساسی ارزشمندتر می‌شوند از این‌رو، خیلی از بنیاد‌های کشاورزی امسال روی کاشت ذرت، سیب‌زمینی و کشاورزی پایه‌ای یعنی کشت محصولاتی که امنیت غذایی را تأمین می‌کنند تمرکز و برنامه‌ریزی کردند. به عبارت دیگر آنها خود را برای یک فاجعه آماده کردند. یا چین از همین فرصت استفاده کرده و سوار بر نیاز‌های جامعه اروپایی شده است. چین در حال ارسال تولیدات بهداشتی خود به مناطق اروپایی حتی با کیفیت پایین است، چون به هر حال مردم از این محصولات استفاده می‌کنند.
هرچه جامعه مدرن‌تر باشد و دولتمردان دیدگاه بازتر و اختلاف کمتری داشته باشند تاثیر منفی کرونا کمتر خواهد بود. هر چه سیاست‌ها از مقررات اداری کمتری برخوردار باشند و شرایط را تسهیل کنند در شرایط بحرانی قدرتمندتر عمل می‌کنند.
ولی ایران نمی‌تواند در این شرایط نقش بازیگر را بازی کند، چون حامیان کمتری نسبت به دشمنانش دارد. از نظر موقعیت منطقه‌ای کشور‌های منطقه علیه سیاست‌های منطقه‌ای ایران هستند و از نظر بین‌المللی نیز نگاه تردیدآمیزی نسبت به آن وجود دارد؛ بنابراین مصرف‌کننده پروتکل‌ها و برنامه‌ها و مؤظف به اجرای دستورالعمل‌ها خواهد بود.
ببینید چون در رشته کشتی آقایان بنا یا خادم را در فیلا داشتیم موجب شد تا طبق دستورالعمل‌های پیش‌بینی‌شده سازمان کشتی جهانی، کشتی‌گیران را در باشگاه‌ها آموزش بدهیم و زمانی که این تغییرات صورت می‌گرفت ما از جمله کشور‌هایی بودیم که سهمیه ما حفظ می‌شد.
اما وقتی در نشست گروه بیست یا در نشست اقتصاد جهانی و دیگر نشست‌های بین‌المللی نماینده‌های قابل نفوذ و لابی نداریم نمی‌توانیم فعال و تأثیرگذار باشیم و نظرات دیگران بر ما تحمیل می‌شود؛ بنابراین ورای بحث‌های ارزشی و ایدئولوژیک باید تنش‌ها را کم کرد و از نظر اقتصادی، تجارتی و بازرگانی فعالانه‌تر در این نشست‌ها و نمایشگاه‌ها شرکت کنند.
همچنین بخش‌های آموزش مجازی، فنی حرفه‌ای و دانشگاه‌های ما هر چه بیشتر بتوانند با این مؤسسات و مناطق آکادمیک ارتباط داشته باشند زودتر می‌توانند با رشته‌ها، نیاز‌ها و دستورالعمل‌های بین‌المللی جدید خود را وفق دهند.
در پایان اگر نکته‌ای مد نظرتان هست بفرمایید.
در بحث آینده‌پژوهی چیزی که بتواند ما را غافل‌گیر کند وجود ندارد و همه چیز قابل پیش‌بینی و مدیریت است. تاریخچه بیماری به ما ثابت می‌کند شاید این موجود به صورت طبیعی شکل گرفته باشد، ولی به‌صورت استراتژیک و برنامه‌ریزی‌شده تمام می‌شود؛ بنابراین ایران زمانی که بتواند مدیریت خوب، فضای باز و سیستم اطلاعات بازرگانی و تجاری‌اش را استاندارد بکند شنونده‌های بیشتری در سطح بین‌الملل پیدا خواهد کرد.
علاوه براین، دولت باید خدماتش را بی‌واسطه به مردم برساند. مثلاً اگر قرار است مجموعه‌های خرد اقتصادی را به یک مجموعه چند منظوره تبدیل کند خودش وارد گفتگو با کاسبان خرده‌پا شود شرکت‌های واسطه را کنار بزند. دولت بیشتر با مردم رابطه داشته باشد و به جای حمایت از گروه‌ها، شرکت‌ها و برنامه‌های خاص، حامی مردم باشد. نتیجه این امر شفافیت، توسعه و حمایت خواهد بود. یادمان نرود هنگام تأسیس بانک شاهنشاهی دختر شاه قاجار به پهلوی کمک کرد. این نشان می‌دهد اگر با موضوعات شفاف برخورد بکنیم خودمان به خودمان کمک می‌کنیم و دست از رقابت می‌کشیم. پس هرچه شفافیت بیشتری داشته باشیم مردم نیز بیشتر حمایت خواهند کرد.
